یادداشتهای پراکنده یک معلم

جوانمردی، عزیزی، مروت، سخاوت، بزرگواری:

در کرم آویز و رها کن لجاج                    از ده ویران که ستاند خراج؟

نظامی

کرم بین و لطف خداوندگار                   گنه بنده کرده ست و او شرمسار

سعدی

یکی از نام ­های خداوند «کریم» است؛ کریم، بر وزن فَعیل، به معنای بخشنده، جوانمرد، سخاوتمند و بزرگوار» می باشد. کَرَم، در لغت بر شرافت ذاتى یک چیز یا شرافت در خُلقى از اخلاق، دلالت می‌کند و کَرَم، در اخلاق به گذشت از گناه گناه‌کار گفته می‌شود.(ر.ک: معجم مقاییس اللغة، ج5 ، ص171) بنابر این خداى کریم هم به معنی خدایی است که از گناهان بندگان مؤمنش می‌گذرد و هم به معنى خدایی که انواع خیر و شرف و ارزش‌ها را داراست و هم عطا کننده‌اى که عطاى او تمام نمی‌شود.

قابل توجه اینکه، وقتى کَرَم، به ذات الهی(صفات ذاتی) نسبت داده می‌شود، به معناى بزرگواری و شَرَف است و هنگامى که به فعل(صفات فعلی) نسبت داده می‌شود، به معناى گذشت و بخشش می ­باشد. در قرآن و روایات و ادعیه، از صفت تفضیلی «اَکرم» به معنی بخشنده ­تر و بزرگوارتر و دیگر مشتقات هم استفاده شده است.

الف ـ کریم در آیه: «قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ؛ كسى كه از علم كتاب بهره‏ اى داشت، گفت: من پيش از آن كه چشمت را برهم زنى آن را به نزدت مى‏ آورم[پذيرفت و آورد] و چون [حضرت سليمان(ع)‏] آن را در نزد خويش مستقر ديد، گفت: اين از فضل پروردگار من است كه مى ‏آزمايدم كه آيا شكر مى‏ ورزم يا كفران و هر كس شكر ورزد جز اين نيست كه به سود خويش شكر ورزيده است و هر كس كفران كند، پروردگارم بى‏ نياز و بخشنده است.»(نمل، آیه۴۰) و آیه: «يَا أَيُّهَا الإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ؛ ای انسان! چه چیزی تو را به پروردگار بزرگوارت مغرور کرده است؟»(انفطار، آیه6)

ب ـ اکرم در آیه: «اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الأَكْرَمُ؛ بخوان در حالی که پروردگارت کریم ­ترین [کریمان] است. (علق، آیه3)

پ ـ اکرام در آیه: «وَ يَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الإِكْرَامِ؛ و ذات باشكوه و ارجمند پروردگارت باقى خواهد ماند.»(رحمن، آیه۲۷) و آیه: «تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَالإِكْرَامِ؛ خجسته باد نام پروردگار شكوهمند و بزرگوارت.»(همان، آیه78)

در حدیث منقول از رسول اکرم(ص) خداوند، کریم و دوستدار کرم معرفی شده است: «إنّ اللَّه تعالى طيّب يحبّ الطّيب، نظيف يحبّ النّظافة، كريم يحبّ الكرم، جواد يحبّ الجود؛ فنظّفوا أفنيتكم و لاتشبّهوا باليهود؛ خداوند خوشبو است و بوى خوش را دوست دارد، پاكيزه است و پاكيزگى را دوست دارد، بزرگوار است و بزرگوارى را دوست دارد، بخشنده است و بخشش را دوست دارد، پس جلوی خانه ‏هاى خويش را پاكيزه سازيد و مانند يهودان نباشيد.»(نهج الفصاحة، ص۲۹۶)

مولای متقیان حضرت على(ع) در مناجاتی خطاب خداوند عرضه می ­دارد: «إِلهی ... لَولا ماعَرَفتُ مِن کَرَمِکَ ما رَجَوتُ ثَوابَکَ و أَنتَ أَکرَمُ الأَکرَمینَ بِتَحقیقِ آمالِ الآمِلینَ و أَرحَمُ مَنِ استُرحِمَ فِی تَجاوزِهِ عَنِ المُذنِبینَ؛ خداى من! ... اگر کَرَم تو را نشناخته بودم، به پاداش تو امید نمی‌بستم و تو براى برآوردن آرزوهاى آرزومندان، کریم‌ترینِ کریم‌ترین‌هایى و در مورد گذشت از گناه‌کاران، مهربان‌ترین کسى هستى که از او رحمت خواسته شده است.»(بحار الانوار، ج ‏91، ص166)

با وجود اینکه اغلب انسان­ ها ـ به استثناء حضرات معصومین(ع)  ـ کم و بیش گناهکار هستند ولی به اجابت دعا هم امیدوار می باشند. آنچه که باعث می‌شود انسان به اجابت دعایش امید داشته باشد، کرم خداوند است. کریم بودن خداوند این اطمینان را به انسان می­ دهد که: با کریمان کارها دشوار نیست.

عشق آن بگزین که جمله انبیا           یافتند از عشق او کار و کیا

تو مگو ما را بدان شه بار نیست           با کریمان کارها دشوار نیست

مولوی

موضوعی که مومنین در شب­ های ماه مبارک رمضان به تقلید از امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی به خداوند عرض می­ کنند: «...وَ جَعَلْتُ بِكَ اسْتِغاثَتی وَ بِدُعآئِكَ تَوَسُّلي مِنْ غَيرِ اسْتِحْقاقٍ لاِسْتِماعِكَ مِنّی وَ لاَ اسْتيجاب لِعَفْوِكَ عَنّی بَلْ لِثِقَتی بِكَرَمِكَ وَ سُكوُنی اِلي صِدِِْ وَعْدِكَ وَ لَجَائ اِلی الاْيمانِ؛...و با حاجت خود رو به درگاه تو آوردم و استغاثه‌ام را به درگاه تو قرار دادم و دعای تو را دست آويز خود كردم بی آنكه من استحقاق داشته باشم كه تو از من بشنوی و نه مستوجب آنم كه از من بگذری بلكه بدان اعتمادی كه من به كرم تو دارم و آن اطمينانی كه به درستی وعده‌ات دارم.»

البته این یک طرف قضیه است؛ از طرف دیگر، انسان هم باید تلاش کند که استحقاق عنایات الهی و اجابت دعا را در خود ایجاد نماید.

بد می‌کنی و نیک طمع می‌داری                 هم بد باشد سزای بدکرداری

با اینکه خداوند کریم و است و رحیم              گندم ندهد بار چو جو می‌کاری

مولوی