یادداشتهای پراکنده یک معلم

دستان، نوا، نُت، لحن، نام دوازده آهنگ مانند: پرده خراسان، پرده حجاز، پرده عراق و...:

در پرده نوروز بدین وزن غزل گفت           وزنی که همه مطلع فتح و ظفر آمد

سوزنی

لفظ پرده یا مقام برای طبقه‌بندی انواع موسیقی، بر اساس ساختار اجرایی آنها به کار رفته‌است. مقام در واقع مجموعه نغمه‌هایی است که با فاصله­ های مشخص سازمان یافته‌اند. ماهیت و تقسیم‌بندی مقام‌ها در طول تاریخ ثابت نمانده است. در متون معتبر، تعداد مقام‌های اصلی در موسیقی ایرانی، دوازده پرده ذکر شده‌است که عبارتند از: راست، صفاهان، بوسیلک، عشاق، زیر بزرگ، زیر کوچک، حجاز، عراق، زنگله، حسینی، رهاوی، نوا. در بعضی از منابع، از پرده‌های دیگری مانند خراسان، دلنواز و …هم نام برده شده است.

ایجاد مقام‌ها یا پرده‌های موسیقی را به «باربد»، خنیاگر دربار خسرو پرویز، نسبت می‌دهند؛ آهنگ‌های منسوب به «باربد» شامل «هفت خسروانی»، «سی لحن» و «سیصد و شصت دستان» بوده که با هفت روز هفته، سی روز ماه و سیصد و شصت روز سال مطابقت د‌اشت. هر برنامه موسیقی شامل یک خسروانی، یک لحن و یک دستان بوده‌است.

محمد نیشابوری در رساله موسیقی، از شخصی به نام «سعیدی» نام می‌برد؛ که هفت پرده را تبدیل به دوازده پرده ‌کرده است. ابن سینا در کتاب شفا ـ برای اولین بار ـ از اصفهان، نوا و سلمک نام برده است. تا اواسط قرن هفتم هجری ـ در موسیقی ایرانی ـ تقریباً نظام یکسانی رایج بوده‌است. در این نظام، دوازده پرده(مقام) و شش شعبه(آوازه) وجود داشته‌است و پرده راست، مادر پرده‌های دیگر بوده‌است.

در متون مربوط به موسیقی ایران، واژه‌های «مقام»، «پرده»، «شَد» و «دور» برای توصیف یک مفهوم به کار رفته‌اند؛ اما از آنجا که این متون تعریف دقیقی برای هر کدام از این واژه‌ها ارائه نکرده‌اند، معلوم نیست آیا این عبارات مترادف بوده‌اند یا خیر، اگر چه شواهد نشان می‌دهد که تا قرن هشتم هجری احتمالاً همه آنها به یک معنی به کار می‌رفته ‌است.